ABC komunalizacji

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z dnia 8.03.1990r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2023r. poz. 40 z późn. zm.) powołały samorząd gminny i nadały osobowość prawną gminom. W konsekwencji część mienia ogólnonarodowego (państwowego) stała się własnością gmin, czyli nastąpiła komunalizacja. Organy administracji rządowej zarządzające majątkiem w imieniu Skarbu Państwa zostały zobowiązane do przekazania na rzecz gmin nieruchomości i mienia ruchomego zgodnie z ustawą z dnia 10.05.1990r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 z późn. zm.). W ustawie tej pojawił się przepis zobowiązujący gminy do sporządzania spisów inwentaryzacyjnych przejmowanego z mocy prawa mienia, a szczegółowy sposób dokonywania inwentaryzacji mienia podlegającego komunalizacji został określony w instrukcji stanowiącej załącznik do uchwały nr 104 Rady Ministrów z dnia 09.07.1990r. w sprawie sposobu dokonywania inwentaryzacji mienia komunalnego (M.P. Nr 30 poz.235).

Należy zauważyć, iż pojęcie „inwentaryzacja" w rozumieniu wyżej wymienionych przepisów różni się od pojęcia „inwentaryzacji" w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29.09.1994r. o rachunkowości (Dz.U. z 2023r. poz. 120 z póżn. zm.), do przeprowadzania której gminy są także zobowiązane (w odniesieniu do gruntów przynajmniej raz na 4 lata). Pojęcie to nie jest także tożsame z prowadzeniem ewidencji nieruchomości pozostających w gminnym zasobie nieruchomości, utworzonym na mocy przepisów ustawy z dnia 21.08.1997r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2023r. poz. 344 z późn. zm.).

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 10.05.1990r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 z późn. zm.) istnieją dwa tryby komunalizacji:

• z mocy prawa - na podstawie art.5 ust. 1, 2 lub art.7 - dla nieruchomości spełniających warunki określone w tych przepisach,

• na wniosek - na podstawie art.5 ust.4 - dla nieruchomości nie spełniających warunków umożliwiających komunalizację z mocy prawa, ale związanych z realizacją zadań gminy.

Decyzje Wojewody Małopolskiego o przejęciu nieruchomości przez Gminę Kraków wydawane dla nieruchomości komunalizowanych z mocy prawa mają charakter deklaratoryjny (stwierdzają istnienie określonego stanu prawnego), a dla nieruchomości komunalizowanych na wniosek – charakter konstytutywny (tworzą nowy stan prawny). Po wydaniu decyzji przez Wojewodę Małopolskiego i wpisaniu prawa własności w księdze wieczystej Gmina Kraków uzyskuje tytuł prawny do nieruchomości i może nią gospodarować.

Po wejściu w życie przepisów komunalizacyjnych (27.05.1990r.) w pierwszej kolejności procesem komunalizacji objęto:

• nieruchomości będące w użytkowaniu osób fizycznych i prawnych (spółdzielnie mieszkaniowe) – ok. 9000 działek,

• przedsiębiorstwa komunalne: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, Miejskie Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych, Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, Miejski Park i Ogród Zoologiczny, Krakowska Dyrekcja Zieleni, Krakowska Dyrekcja Inwestycji, Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo Budowlane, Przedsiębiorstwo Usług Socjalnych i Szkolenia,

• nieruchomości zarządzane przez przedsiębiorstwa gospodarki mieszkaniowej (PGM), zabudowane budynkami mieszkalnymi,

• żłobki (22) i przedszkola (122).

Komunalizacja prowadzona była w kolejności obrębów ustalonej przez Komisję Inwentaryzacyjną, z uwzględnieniem wniosków o komunalizację nieruchomości wpływających od osób prawnych, fizycznych oraz jednostek nie posiadających osobowości prawnej. Priorytetowo traktowane były nieruchomości przeznaczone pod inwestycje miejskie oraz niezabudowane działki przeznaczone w planie zagospodarowania przestrzennego pod obszar mieszkaniowy.

Komunalizacją objęto także nieruchomości użytkowane przez jednostki wymienione w Porozumieniu z dnia 26.11.1991r. zawartym pomiędzy Kuratorem Oświaty i Wychowania w Krakowie a Zarządem Miasta Krakowa w sprawie przekazania Gminie Miasta Krakowa prowadzenia szkół podstawowych oraz zespołów ekonomiczno-administracyjnych szkół – 130 szkół podstawowych, 4 Dzielnicowe Zespoły Ekonomiczno-Administracyjne Szkół. Porozumienie to dotyczyło wcześniejszego, przed ustawowym terminem, przejęcia przez Gminę Kraków szkół podstawowych od Skarbu Państwa.

Ponadto skomunalizowano nieruchomości należące do jednostek objętych Porozumieniem z dnia 20.12.1993r. zawartym pomiędzy Wojewodą Krakowskim a Prezydentem Miasta Krakowa w sprawie przekazania niektórych zadań i kompetencji z zakresu administracji rządowej do wykonywania organom Gminy Kraków (Dz. Urz. Woj. Krak. z 1994r. Nr 2, poz. 5 z późn. zm.):

• jednostki oświatowe – 23 (licea, zespoły szkół ogólnokształcących, młodzieżowe domy kultury, międzyszkolne ośrodki sportowe, szkoły podstawowe specjalne),

• jednostki zarządu i utrzymania dróg – 7 (Rejony Dróg Miejskich, Miejski Zarząd Dróg),

• jednostki kultury – 8 (muzea, teatry).

Z dniem 01.01.1996r. z mocy prawa Gmina Kraków nabyła mienie służące wykonywaniu zadań własnych, określonych w ustawie z dnia 24.11.1995 r. o zmianie zakresu działania niektórych miast oraz o miejskich strefach usług publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 1997r. Nr 36, poz.224 z późn. zm.). Na podstawie tych przepisów komunalizowane było mienie związane z m.in.:

• prowadzeniem publicznych szkół ponadpodstawowych i szkół artystycznych I i II stopnia,

• prowadzeniem zakładów opieki zdrowotnej, ośrodków opiekuńczych, instytucji kultury,

• utrzymaniem i ochroną dróg krajowych i wojewódzkich (z wyłączeniem autostrad i dróg ekspresowych).

Wyżej wymieniona ustawa utraciła moc z dniem 31.12.1998r., a do stwierdzenia nabycia z mocy prawa tego mienia, jeśli decyzja wojewody nie została dotychczas wydana, stosuje się obecnie przepisy ustawy z dnia 10.05.1990r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 z późn. zm.) dotyczące m.in. sporządzania spisów inwentaryzacyjnych, a stosowną decyzję stwierdzającą nabycie nieruchomości wydaje Wojewoda Małopolski. Tryb ten ma obecnie zastosowanie głównie do nieruchomości zajętych w dniu 01.01.1996r. pod drogi krajowe i wojewódzkie.

Z dniem 1.01.2006r. nastąpiła zmiana związana z procesem komunalizacji nieruchomości w trybie art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 10 maja 1990r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32 poz. 191 z późn. zm.). Zgodnie z art. 17 ust. 1 ww. ustawy gminy sporządzały spisy inwentaryzacyjne mienia. Spisy sporządzane były przez komisję inwentaryzacyjną (art. 17 ust. 2). Z dniem 22 września 2004r. do ustawy dodany został art. 17a. Przepisem art. 17a ust. 1 gminy zostały zobowiązane do przekazania wojewodom spisów inwentaryzacyjnych nieruchomości, które stały się własnością gmin z mocy prawa na podstawie art. 5 ust. 1 i 2. W art. 17a ust. 2 określono, że termin przekazywania spisów upływa z dniem 31.12.2005r. W art. 17a ust. 3 zapisano natomiast, że w stosunku do nieruchomości, o których mowa w art. 17a ust. 1, nieobjętych spisami przekazanymi do dnia 31 grudnia 2005r., wojewoda wszczyna z urzędu postępowanie w sprawie potwierdzenia nabycia przez gminy własności nieruchomości. Art. 17a ust. 3 został uchylony z dniem 17 kwietnia 2020r. przez art. 3 ustawy z dnia 9 stycznia 2020 r. o zmianie ustawy o transporcie kolejowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 462).

Większość nieruchomości Skarbu Państwa o uregulowanym stanie prawnym, które podlegały komunalizacji, została już przejęta na rzecz Gminy Kraków. Pozostałe do skomunalizowania nieruchomości to w większości nieruchomości o nieuregulowanym stanie prawnym. Proces ich przejmowania jest czasochłonny, gdyż przed rozpoczęciem komunalizacji należy podjąć dodatkowe czynności w celu uregulowania ich stanu prawnego. Na wydłużenie i skomplikowanie procesu przejmowania nieruchomości na rzecz Gminy Kraków ma wpływ konieczność:

• odszukiwania w archiwach dokumentów stwierdzających nabycie nieruchomości przez Skarb Państwa, np. decyzji wywłaszczeniowych (w niektórych przypadkach występują niezgodności odnośnie właścicieli lub oznaczeń nieruchomości ujętych w decyzjach wywłaszczeniowych a stanem w księdze wieczystej, co wymaga przeprowadzenia dodatkowego postępowania wyjaśniającego i może oznaczać brak możliwości ujawnienia takiej decyzji w księdze wieczystej),

• ujawniania nabytego przez Skarb Państwa prawa własności w księgach wieczystych,

• opracowywania dokumentacji łączącej oznaczenia nieruchomości ujawnione w księgach wieczystych z aktualnymi oznaczeniami z ewidencji gruntów,

• opracowywania dokumentacji niezbędnej do rozdzielenia odrębnych nieruchomości wchodzących w skład jednej działki ewidencyjnej,

• zakładania ksiąg wieczystych dla działek nie objętych dotychczas księgami (np. powstałych w wyniku parcelacji) oraz dla których księgi zaginęły,

• prostowania mylnych wpisów w księgach wieczystych,

• dokonywania podziałów geodezyjnych w celu wydzielenia gruntu podlegającego komunalizacji,

• uzyskiwania dokumentów stwierdzających przejęcie nieruchomości na własność Skarbu Państwa np. w wyniku spadkobrania (przy braku spadkobiercy testamentowego lub rodzinnego) lub na podstawie międzynarodowych umów odszkodowawczych.

Źródłami informacji niezbędnymi do określenia, czy nieruchomość podlega komunalizacji są m.in. księgi wieczyste, ewidencja gruntów i budynków oraz dane z dawnego katastru austriackiego.