Ogłoszenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Kraków, 30.12.2004

Małopolski Wojewódzki
Konserwator Zabytków
w Krakowie
31-002 Kraków, ul. Kanonicza 24

l.dz. OZKr-IV/AS/69/2004

Numer rejestru: A- 1132

D E C Y Z J A

w sprawie wpisania zabytku do rejestru zabytków nieruchomych

Na podstawie art. 4 pkt. 1, art. 6 ust. 1 lit. b, art. 7 pkt. 1, art. 8 i art. 9 w związku z art. 89 pkt. 2 oraz art. 91 ust. 4 pkt. 3 i 4 i art. 94, ustawy z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568) oraz art. 104 § 1 Kodeksu Postępowania Administracyjnego, w wyniku postępowania administracyjnego przeprowadzonego na wniosek Prezydenta Miasta Krakowa, w związku z zarządzeniem nr 898 Prezydenta Miasta Krakowa z dnia 24 czerwca 2003 w sprawie wniosku o wpis do rejestru zabytków układu urbanistycznego Nowej Huty, po przeprowadzeniu wizji terenowej oraz przeanalizowaniu literatury tematu i dostarczonej dokumentacji

o r z e k a m
wpisać do rejestru zabytków miasta Krakowa pod numerem rejestru A-1132 następujące dobro kultury:

układ urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta w Krakowie, jako reprezentatywny przykład urbanistyki socrealizmu w Polsce

Przedmiotem ochrony jest układ urbanistyczny, czyli rozplanowanie ulic, placów, zieleńców, usytuowanie, bryły i gabaryty budowli, wystrój wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, zieleń komponowana, na obszarze ograniczonym ulicami: Aleja Jana Pawła II do Ronda Czyżyńskiego (z wyłączeniem układu drogowego Ronda Czyżyńskiego), od Ronda Czyżyńskiego ul. Bieńczycką do skrzyżowania z ul. Bulwarową, ul. Bulwarową do Alei Solidarności i dalej do Alei Jana Pawła II, ul. Klasztorną do ul. Odmętowej, a następnie południową i zachodnią granicą działki 246/50 (teren Szpitala im. S. Żeromskiego) do ul. Sieroszewskiego, następnie do zachodniego krańca ul. Sieroszewskiego, dalej południowymi granicami działek 27/5, 27/4, 20/21 oraz zachodnią granicą działek nr 15 i 6 do Alei Jana Pawła II. Wpisem do rejestru zabytków obejmuje się również oś widokowo - komunikacyjną Alei Solidarności do Centrum Administracyjnego Huty im. T. Sendzimira z dwoma budynkami Centrum Administracyjnego (usytuowanymi na działkach ew. nr 1/113 i 1/114) oraz placem oznaczonym numerem ewidencyjnym 32 włącznie, jako elementami zamykającymi kompozycję. Wymienione powyżej ciągi komunikacyjne, które tworzą granice zewnętrzne układu urbanistycznego są objęte wpisem do rejestru zabytków w granicach pasa drogowego włącznie (za wyjątkiem układu komunikacyjnego Ronda Czyżyńskiego).

Granice zabytku wykreślono na mapie stanowiącej integralną część niniejszej decyzji. W określonym powyżej obszarze znajdują się nieruchomości stanowiące mienie komunalne Gminy Kraków, własność Skarbu Państwa oraz osób fizycznych i prawnych.

U z a s a d n i e n i e

Nowa Huta należy do klasycznych przykładów urbanistyki socrealistycznej w Polsce, zależnych od wzorów radzieckich.
Nowa Huta to pierwsze w powojennej Polsce miasto wzniesione w całości od podstaw. To uwarunkowane decyzjami politycznymi założenie urbanistyczne stworzono jako zaplecze dla strategicznego kombinatu metalurgicznego. W kontekście historycznym realizacja zespołu urbanistycznego była elementem polityki międzynarodowej czasów "zimnej wojny", a zarazem orężem w wewnętrznej walce polityczno - społecznej. Lokalizacja kombinatu metalurgicznego pod Krakowem na gruntach wsi Mogiła i Pleszów została zatwierdzona w lutym 1949. W marcu 1949 rozpoczęto budowę pierwszych osiedli mieszkaniowych. W styczniu 1950 był gotowy kompleksowy projekt urbanistyczny i projekt huty. Generalnym projektantem był T. Ptaszycki, koncepcję urbanistyczną opracowywali B. Skrzybalski, S. Juchnowicz, T. Rembies. 1.01.1951 włączono Nową Hutę w administracyjne granice Krakowa. Nowa Huta należała do priorytetowych inwestycji ujętych w Planie 6-cio letnim. Pierwszy okres budowy zamyka się w latach 1949-58. Projekt urbanistyczny przewidywał stworzenie samodzielnego organizmu miejskiego wyposażonego w obiekty użyteczności publicznej, szkoły, punkty usługowe i ciągi sklepowe. Przestrzenie reprezentacyjne przeplatają się z terenami zielonymi i kameralnymi wnętrzami blokowymi. Jako pierwsze zrealizowano osiedla Wandy, Willowe, Młodości, Na Skarpie oraz Sportowe. Wśród pierwszych budynków jest grupa bloczków ceglanych, z czterospadowymi dachami (F. Adamski), później przeważyły bloki o dachach płaskich. Zabudowę Placu Centralnego zrealizowano 1950-56. Po 1952 do budowy zaczęto używać obok cegły elementy prefabrykowane. Budynki Centrum Administracyjnego Huty powstały w 1955 (J. Ingarden, J. Ballensted). W drugim etapie budowy, po 1956 zastosowano technologię wielkopłytową. Do końca lat 50-tych zrealizowano plany miasta. Powstały osiedla Centrum A, B, C, D z osiedlami Ogrodowym, Hutniczym, Stalowym, Słonecznym, Szkolnym i Zielonym, Zgody, Urocze, Teatralne, Górali i Krakowiaków. Wobec rosnących potrzeb zatrudnienia w Kombinacie podjęto dalszą rozbudowę Nowej Huty. Kolejne osiedla nie nawiązywały jednak bezpośrednio do pierwotnego założenia urbanistycznego. Inwestycje lat 60-tych XX w. skupiają się poza "starą" Nową Hutą, poza obrębem jednorodnego układu urbanistycznego. Uzupełnienia zabudowy lat 70-tych i 80-tych mają charakter marginalny. Budowa Centrum E (R. Loegler, W. Dobrzański, E. Fitzke, M. Szymanowski) z lat 1987-94 spowodowała wprowadzenie nowych elementów w historycznym układzie miasta.
Ośrodkiem kompozycji jest pięcioboczny Plac Centralny, z którego promieniście wybiega pięć arterii komunikacyjnych - alei wytyczających ramy dla zabudowy blokowej. Oś środkowa - północ - południe (Aleja Róż) miała w zamierzeniu łączyć niezrealizowane monumenty Ratusza (na pn.) i Domu Kultury (na pd.). W przylegającej do Placu Centralnego partii Alei Róż usytuowano pomnik W. I. Lenina (stał w latach 1973 - 1989). Oś północno - wschodnia - Aleja Lenina (obecnie Al. Solidarności) łączy część mieszkalną z Kombinatem Metalurgicznym im. W. I. Lenina (obecnie T. Sendzimira). Oś zamykają bliźniacze zabudowania Centrum Administracyjnego Huty. Zabudowa Placu Centralnego podkreśla jego reprezentacyjny charakter. Bloki zabudowy zgrupowane wokół mają w pierzejach ulicznych elewacje z bogatym wystrojem architektonicznym i podcieniowymi arkadami mieszczącymi partery sklepowe. Wokół Placu Centralnego zgrupowane są osiedla blokowe tworzące układy wieloboczne ze zróżnicowaną zabudową zewnętrza i wnętrzna bloku. Dominują reprezentacyjne fasady w pierzejach ulic, urozmaicone detalem architektonicznym i uproszczone elewacje wnętrz blokowych. W wielobokach zabudowy blokowej, w partii wewnętrznej umieszczano bloki mieszkalne mniejszej skali oraz palce zabaw, budynki szkół, przedszkoli, przychodni lekarskich. Osie komunikacyjne wewnątrz bloków wyznaczają monumentalne arkady przejazdowe. Na tym tle wyróżnia się luźna zabudowa osiedli Wandy, Willowego, Górali i Krakowiaków, budowanych zgodnie z amerykańską doktryną "jednostek sąsiedzkich". Na Os. Wandy znajduje się najstarszy z budynków w zespole - blok oddany do eksploatacji w grudniu 1949 (os. Willowe 14). Najstarsza część osiedla jest złożona z dwupiętrowych bloków w otoczeniu ogrodowym, co skutkuje efektem bliskim koncepcji miasta - ogrodu.
Nowa Huta jest przykładem przeszczepienia na grunt polski utopijnej koncepcji idealnego miasta industrialnego wypracowanej w latach trzydziestych XX w. w Związku Radzieckim. Realizacja idei jest charakterystyczna dla centralistyczno-nakazowego systemu politycznego.
Kompozycja układu urbanistycznego Nowej Huty jest przykładem recepcji wzorów radzieckiego socrealizmu z czytelnym odwołaniem do wielkiej maniery urbanistycznej XVIII w. Zwartość, hierarchiczność, rozmach, efektowność osi widokowych, to cechy wywodzące się z dawnych epok historycznych. Detal i dekoracja architektoniczna, a nawet zasady kompozycji brył i budynków w zespole urbanistycznym Nowej Huty noszą piętno socrealizmu w wersji odwołującej się do tradycji rodzimej ("postępowej"), gdyż projektanci starali się sprostać wymaganiom zawartym w haśle, by sztuka socrealizmu była "narodowa w formie i socjalistyczna w treści".
Pod względem architektonicznym zabudowania Nowej Huty obrazują odmiany stylowe od międzywojennego funkcjonalizmu, przez monumentalizm socrealistyczny, po postmodernizm reprezentowany przez kreacje lat 90-tych XX w.
Dzieje polityczne miasta podszyte są wątkiem ironicznym, gdyż "pierwsze miasto socjalistyczne", w latach 80-tych stało się jedną z "twierdz" Solidarności. Tutejsze protesty i manifestacje uliczne były ważnym elementem walki o przemiany ustrojowo - polityczne w Polsce.
Przywołane walory historyczne, urbanistyczne i architektoniczne decydują o istotnym znaczeniu układu urbanistycznego Nowej Huty w dziejach i krajobrazie kulturowym Krakowa oraz w kontekście historii Polski i urbanistyki europejskiej, spełniając tym samym wymogi określone w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568) i pozwalają kwalifikować nieruchomość jako zabytek, gdyż w myśl art. 3 cyt. ustawy "zabytek [oznacza] - nieruchomości lub rzeczy ruchome, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową". W myśl art. 6 powyższej ustawy "Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: ust. 1 - zabytki nieruchome będące, w szczególności: pkt. b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi".
Przywołane wyżej, udokumentowane naukowo fakty spełniają wymogi określone w art. 3 i art. 6 ust. 1, pkt. 3 powołanej ustawy, uzasadniają wpisanie w/w dobra kultury do rejestru zabytków oraz objęcie go ochroną i opieką.
Zgodnie z zapisem art. 94 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162,poz. 1568) w postępowaniach administracyjnych dotyczących historycznych układów urbanistycznych i ruralistycznych, historycznych zespołów budowlanych oraz terenów, na których znajduje się znaczna ilość zabytków archeologicznych, strony tych postępowań mogą być zawiadamiane o decyzjach i innych czynnościach ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzkiego konserwatora zabytków przez obwieszczenie lub w inny zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości sposób publicznego ogłaszania. W niniejszym postępowaniu zapewniono stronom możliwość udziału w nim, przez ogłoszenie o wszczęciu postępowania w Biuletynie Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa oraz przez liczne wypowiedzi na łamach prasy oraz dla mediów o zasięgu lokalnym i krajowym.

P o u c z e n i e
Zgodnie z art. 93 ust. 1 w związku z art. 89 pkt. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568) - powołanej w podstawie prawnej niniejszej decyzji - od decyzji tej służy stronom odwołanie do Ministra Kultury (na ręce Generalnego Konserwatora Zabytków, ul. Ksawerów 13, Warszawa) za pośrednictwem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie (ul. Kanonicza 24, 31-002 Kraków), w terminie 14 dni od otrzymania decyzji w terminie 14 dni od otrzymania decyzji (art. 127 § 1 i 2 oraz art. 129 § 1 i 2 Kpa).

Załączniki:
Mapa z wykreślonymi granicami zabytku

Otrzymują:

• Urząd Miasta Krakowa - Zarząd Miasta, Pl. Wszystkich świętych ?
• Urząd Wojewódzki w Krakowie - Wydział Rozwoju Regionalnego - Oddział Gospodarki Przestrzennej
• Ministerstwo Kultury - Departament Ochrony Zabytków - 02-656 Warszawa, ul. Ksawerów 13
• Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków - 00-583 Warszawa, al. Ujazdowskie 6
• Urząd Miasta Krakowa - Miejski Konserwator Zabytków, ul. Wielopole 17 a
• Wojewódzka Dyrekcja Dróg Miejskich w Krakowie - ul. Głowackiego 56, Kraków
• Urząd Miasta Krakowa - Wydział Skarbu Miasta, ul. Kasprowicza 29
• Urząd Miasta Krakowa - Wydział Architektury i Urbanistyki, Rynek Podgórski 1
• Urząd Miasta Krakowa, Oddział Katastru Nieruchomości - ul. Grunwaldzka 8, 31-526 Kraków
• Sąd Rejonowy dla Krakowa - Podgórza, Wydział Ksiąg Wieczystych - ul. Przy Rondzie 7, Kraków
• a/a